Matejko, Jan: Batory pod Pskowem

Batory pod Pskowem, 1872
olej, płótno, 322 x 545 cm;
Muzeum Narodowe w Warszawie

Wydarzenie z wojny polsko-moskiewskiej o Inflanty, prowadzonej w latach 1578-1582 przez Stefana Batorego, stało się przedmiotem obrazu, który „należy do najwyższych osiągnięć artystycznych Matejki, tak pod względem siły wyrazu, jak doskonałego zestrojenia kompozycyjnego i świetności koloru” (Juliusz Starzyński). Nieczęsto spotykamy tak wysoką ocenę dzieł tego malarza od strony artystycznej.
Z wojny obfitej w sukcesy wybrał Matejko moment i miejsce szczególne: okres końcowych rokowań prowadzących do zawarcia pokoju i przedpola Pskowa: miasta-twierdzy bez skutku obleganej przez Batorego w ciągu kilku miesięcy, podczas ciężkiej rosyjskiej zimy.
Nie bitwa, nie efektowne zwycięstwo, ale dyplomatyczna gra, wzajemne badanie się, ważenie racji; cały mechanizm wielkiej polityki został odsłonięty w tym obrazie, którego prawdziwy dramat zawiera się w twarzach kilku zaledwie osób: króla, stojącego poza nim kanclerza Jana Zamoyskiego, papieskiego legata, jezuity Possevina, władyki połockiego Cypriana oferującego Batoremu chleb i sól. Na twarzy króla jak i w jego pozie, maluje się wyraz dumy, może nawet buty, ale równocześnie i godnego skupienia; twarz Zamoyskiego wyraża czujne napięcie, pewność miesza się tutaj jakby z ostrożnością; spojrzenie Possevina – jego twarz jest męska idealnego dyplomaty -pełne jest chytrej przebiegłości, a w twarzy odzianego we wspaniałe szaty władyki połockiego wyczuwa się godność i melancholijną zadumę pokonanego, który nie przestał jednak wierzyć w zwycięstwo swoich racji.
Wojna Batorego z Iwanem Groźnym zakończyła się 15 stycznia 1582 roku korzystnym dla Polski pokojem w Jamie Zapolskim, na mocy którego Polska zyskała Inflanty, a Rosji zwróciła ostatnie zdobycze na rosyjskiej ziemi (m.in. Wielki Łuk).