Bacciarelli, Marceli (ur. 16.02.1731 Rzym, zm. 05.01.1731 Warszawa).
Bacciarelli kształcił się w Rzymie u Marca Benefiala. W 1750 wyjechał do Drezna z inicjatywy Karla H.Heinekena, inspektora Królewskiego Gabinetu Rycin i doradcy Augusta III w sprawach sztuki, by wraz z innymi artystami robić kopie rysunkowe najwybitniejszych dzieł Galerii dla sztycharzy z przeznaczeniem do specjalnego albumu. Malował tu portrety, uczył się sztycharstwa i sam udzielał lekcji (uczennicą jego była m.in. Fryderyka Richter, później wybitna miniaturzystka, którą poślubił w 1755). W czasie wojny siedmioletniej, z końcem 1756, przyjechał wraz z dworem Augusta III do Warszawy. Nawiązał tu kontakt ze Stanisławem Augustem Poniatowskim, podówczas stolnikiem litewskim i innymi arystokratami, dla których wykonywał portrety. W 1763 nie przyjął proponowanego mu stanowiska profesora w organizującej się Akademii Sztuk Pięknych w Dreźnie i pozostał w Polsce. Od 1764 przebywał w Wiedniu na dworze Marii Teresy, malując portrety rodziny cesarskiej. Do Warszawy przyjechał ponownie i na stałe w 1766 już jako nadworny malarz króla Stanisława Augusta. Na polecenie króla Bacciarelli opracowywał projekt organizacji akademii sztuk pięknych. Do jego realizacji nie doszło, powstała natomiast finansowana osobiście przez Stanisława Augusta malarnia na Zamku Warszawskim. Kształciło się w niej wielu artystów, a ponadto pełniła ona rolę pracowni usługowej dla monarchy. Wykonywano w niej m.in. repliki warsztatowe płócien kierownika atelier.
Bacciarelli, któremu Sejm w uznaniu zasług przyznał indygenat już w 1768, pełnił nie tylko funkcje pierwszego nadwornego malarza, lecz także doradcy i pełnomocnika króla w sprawach artystycznych (wzrastające z biegiem lat). Miał niemały wpływ na dobór i zakup dzieł do galerii monarchy. W 1777 został mianowany kierownikiem trójosobowej Komisji Budowli Królewskich; w 1784 otrzymał tytuł Dyrektora Sztuk Pięknych, a w 1786 Generalnego Dyrektora Budowli. Jako nadworny malarz wyjeżdżał za granicę tylko raz w 1787 – do Włoch ze specjalnym zleceniem królewskim.
Obok malarstwa portretowego, stanowiącego trzon twórczości artysty, Bacciarelli wykonał na zamówienie króla wiele prac w zakresie malarstwa monumentalnego. Najpierw były to trzy dziś nam nie znane obrazy o tematyce mitologiczno-sielankowej dla Zamku Ujazdowskiego. Główne dzieła ozdobiły Zamek warszawski i Pałac Łazienkowski. Dla Zamku namalował Bacciarelli: w latach 1768-71 do Gabinetu Marmurowego 22 wizerunki królów polskich oraz wspólnie z Plerschem plafon Wieczność (albo Sława głosząca pamiętne czyny monarchów polskich). 1776-77 do Sypialni króla cztery supraporty (Rebeka i Eleazar, Estera mdlejąca przed Ahaswerem, Agar trzymająca syna na kolanach, Anioł wskazujący źródło Agarze) i do Dawnej Sali Audiencyjnej plafon Rozkwit sztuk, nauk, rolnictwa i handlu pod panowaniem Stanisława Augusta oraz cztery alegoryczne supraporty: Wiara, Sprawiedliwość, Rozsądek i Siła – personifikacje cnót dobrego władcy; 1778-80 do Sali Balowej plafon Rozdział czterech żywiołów, czyli Jowisz wyprowadzający świat z chaosu; 1781-86 do Sali Rycerskiej dziesięć portretów sławnych Polaków – wizerunki wodzów, przedstawicieli nauki i kultury z XVI i XVII w. i sześć wielkich kompozycji historycznych (Kazimierz Wielki słuchający próśb chłopów, Nadanie przywilejów Akademii Krakowskiej, Hołd pruski, Unia lubelska, Traktat chocimski, Jan III Sobieski pod Wiedniem). W pałacu w Łazienkach namalował Bacciarelli do Sali Salomona sześć kompozycji: na plafonie – Sen Salomona, na fasecie – Królowa Saba odwiedza Salomona, Sąd Salomona, Narada Salomona z królem Hiramem oraz na ścianach – Poświęcenie świątyni Jerozolimskiej przez Salomona i Ofiara Salomona; 1793-95 do Rotundy cztery alegoryczne tonda Męstwo, Sprawiedliwość, Łaskawość (Pokój) i Mądrość.
Jako portrecista Bacciarelli pracował nieprzerwanie przez całe życie. Grupa jego pierwszych wizerunków, rozsławionych za Augusta III w Dreźnie i Warszawie, należy jeszcze do epoki baroku.
Główny dorobek związany jest z działalnością na dworze Stanisława Augusta. Portretował kilkakrotnie króla, osoby z jego rodziny i otoczenia (m.in. damy związane z dworem – Elżbietę Grabowską, Annę Teofilę Potocką, Helenę Radziwiłłową, Katarzynę Thomatis, Annę Dorotę Biron, Marię Duhamel i jej córkę Julię oraz innych przedstawicieli magnaterii (m.in. marszałka w.kor. Stanisława Lubomirskiego i bpa Kajetana Sołtyka). Pozostawił kilka autoportretów. Po abdykacji w 1795 i wyjeździe króla do Grodna Bacciarelli pracował nadal dla niego wykonując repliki swoich obrazów i nowe portrety oraz szkice do kompozycji Andromeda, Cincinatus i Księżniczka egipska. Opiekował się mieniem artystycznym monarchy i pilnował jego spraw finansowych aż do chwili przekazania majątku zmarłego w 1798 r. króla ks. Józefowi Poniatowskiemu. Miał nadzór nad konserwacją Zamku i zespołu Łazienek. W 1796 sporządził dokładny katalog Galerii Królewskiej. Po śmierci króla Bacciarelli pracował dla różnych zleceniodawców m.in. Joachima Chreptowicza, wykonując dlań portrety oraz obrazy religijne dla kaplicy w Szczorsach.
Po utworzeniu Księstwa Warszawskiego powołano go w 1808 na członka Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Namalował wówczas dla Towarzystwa portrety księcia warszawskiego Fryderyka Augusta I i jego żony, wizerunki członków senatu, a w latach 1809-11 obraz Nadanie konstytucji Księstwu Warszawskiemu. W 1810 namalował dla katedry warszawskiej obraz Madonna z Dzieciątkiem, św. Janem Chrzcicielem i św. Stanisławem na miejsce wywiezionego przez Napoleona dzieła Palmy mł.
Wykonał też pośmiertny portret księcia Józefa, który stał się wzorem dla innych artystów. Pod koniec życia w 1817 r. mianowany został za zasługi dla sztuki polskiej honorowym dziekanem Wydziału Nauk i Sztuk Pięknych w nowo otwartym Uniwersytecie Warszawskim. Był członkiem honorowym kilku Akademii: od 1766 w Dreźnie, a od 1787 lub później w Wiedniu, Wenecji, Bolonii, Rzymie i Berlinie.
Bacciarelli kształcił się w Rzymie u Marca Benefiala. W 1750 wyjechał do Drezna z inicjatywy Karla H.Heinekena, inspektora Królewskiego Gabinetu Rycin i doradcy Augusta III w sprawach sztuki, by wraz z innymi artystami robić kopie rysunkowe najwybitniejszych dzieł Galerii dla sztycharzy z przeznaczeniem do specjalnego albumu. Malował tu portrety, uczył się sztycharstwa i sam udzielał lekcji (uczennicą jego była m.in. Fryderyka Richter, później wybitna miniaturzystka, którą poślubił w 1755). W czasie wojny siedmioletniej, z końcem 1756, przyjechał wraz z dworem Augusta III do Warszawy. Nawiązał tu kontakt ze Stanisławem Augustem Poniatowskim, podówczas stolnikiem litewskim i innymi arystokratami, dla których wykonywał portrety. W 1763 nie przyjął proponowanego mu stanowiska profesora w organizującej się Akademii Sztuk Pięknych w Dreźnie i pozostał w Polsce. Od 1764 przebywał w Wiedniu na dworze Marii Teresy, malując portrety rodziny cesarskiej. Do Warszawy przyjechał ponownie i na stałe w 1766 już jako nadworny malarz króla Stanisława Augusta. Na polecenie króla Bacciarelli opracowywał projekt organizacji akademii sztuk pięknych. Do jego realizacji nie doszło, powstała natomiast finansowana osobiście przez Stanisława Augusta malarnia na Zamku Warszawskim. Kształciło się w niej wielu artystów, a ponadto pełniła ona rolę pracowni usługowej dla monarchy. Wykonywano w niej m.in. repliki warsztatowe płócien kierownika atelier.
Bacciarelli, któremu Sejm w uznaniu zasług przyznał indygenat już w 1768, pełnił nie tylko funkcje pierwszego nadwornego malarza, lecz także doradcy i pełnomocnika króla w sprawach artystycznych (wzrastające z biegiem lat). Miał niemały wpływ na dobór i zakup dzieł do galerii monarchy. W 1777 został mianowany kierownikiem trójosobowej Komisji Budowli Królewskich; w 1784 otrzymał tytuł Dyrektora Sztuk Pięknych, a w 1786 Generalnego Dyrektora Budowli. Jako nadworny malarz wyjeżdżał za granicę tylko raz w 1787 – do Włoch ze specjalnym zleceniem królewskim.
Obok malarstwa portretowego, stanowiącego trzon twórczości artysty, Bacciarelli wykonał na zamówienie króla wiele prac w zakresie malarstwa monumentalnego. Najpierw były to trzy dziś nam nie znane obrazy o tematyce mitologiczno-sielankowej dla Zamku Ujazdowskiego. Główne dzieła ozdobiły Zamek warszawski i Pałac Łazienkowski. Dla Zamku namalował Bacciarelli: w latach 1768-71 do Gabinetu Marmurowego 22 wizerunki królów polskich oraz wspólnie z Plerschem plafon Wieczność (albo Sława głosząca pamiętne czyny monarchów polskich). 1776-77 do Sypialni króla cztery supraporty (Rebeka i Eleazar, Estera mdlejąca przed Ahaswerem, Agar trzymająca syna na kolanach, Anioł wskazujący źródło Agarze) i do Dawnej Sali Audiencyjnej plafon Rozkwit sztuk, nauk, rolnictwa i handlu pod panowaniem Stanisława Augusta oraz cztery alegoryczne supraporty: Wiara, Sprawiedliwość, Rozsądek i Siła – personifikacje cnót dobrego władcy; 1778-80 do Sali Balowej plafon Rozdział czterech żywiołów, czyli Jowisz wyprowadzający świat z chaosu; 1781-86 do Sali Rycerskiej dziesięć portretów sławnych Polaków – wizerunki wodzów, przedstawicieli nauki i kultury z XVI i XVII w. i sześć wielkich kompozycji historycznych (Kazimierz Wielki słuchający próśb chłopów, Nadanie przywilejów Akademii Krakowskiej, Hołd pruski, Unia lubelska, Traktat chocimski, Jan III Sobieski pod Wiedniem). W pałacu w Łazienkach namalował Bacciarelli do Sali Salomona sześć kompozycji: na plafonie – Sen Salomona, na fasecie – Królowa Saba odwiedza Salomona, Sąd Salomona, Narada Salomona z królem Hiramem oraz na ścianach – Poświęcenie świątyni Jerozolimskiej przez Salomona i Ofiara Salomona; 1793-95 do Rotundy cztery alegoryczne tonda Męstwo, Sprawiedliwość, Łaskawość (Pokój) i Mądrość.
Jako portrecista Bacciarelli pracował nieprzerwanie przez całe życie. Grupa jego pierwszych wizerunków, rozsławionych za Augusta III w Dreźnie i Warszawie, należy jeszcze do epoki baroku.
Główny dorobek związany jest z działalnością na dworze Stanisława Augusta. Portretował kilkakrotnie króla, osoby z jego rodziny i otoczenia (m.in. damy związane z dworem – Elżbietę Grabowską, Annę Teofilę Potocką, Helenę Radziwiłłową, Katarzynę Thomatis, Annę Dorotę Biron, Marię Duhamel i jej córkę Julię oraz innych przedstawicieli magnaterii (m.in. marszałka w.kor. Stanisława Lubomirskiego i bpa Kajetana Sołtyka). Pozostawił kilka autoportretów. Po abdykacji w 1795 i wyjeździe króla do Grodna Bacciarelli pracował nadal dla niego wykonując repliki swoich obrazów i nowe portrety oraz szkice do kompozycji Andromeda, Cincinatus i Księżniczka egipska. Opiekował się mieniem artystycznym monarchy i pilnował jego spraw finansowych aż do chwili przekazania majątku zmarłego w 1798 r. króla ks. Józefowi Poniatowskiemu. Miał nadzór nad konserwacją Zamku i zespołu Łazienek. W 1796 sporządził dokładny katalog Galerii Królewskiej. Po śmierci króla Bacciarelli pracował dla różnych zleceniodawców m.in. Joachima Chreptowicza, wykonując dlań portrety oraz obrazy religijne dla kaplicy w Szczorsach.
Po utworzeniu Księstwa Warszawskiego powołano go w 1808 na członka Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Namalował wówczas dla Towarzystwa portrety księcia warszawskiego Fryderyka Augusta I i jego żony, wizerunki członków senatu, a w latach 1809-11 obraz Nadanie konstytucji Księstwu Warszawskiemu. W 1810 namalował dla katedry warszawskiej obraz Madonna z Dzieciątkiem, św. Janem Chrzcicielem i św. Stanisławem na miejsce wywiezionego przez Napoleona dzieła Palmy mł.
Wykonał też pośmiertny portret księcia Józefa, który stał się wzorem dla innych artystów. Pod koniec życia w 1817 r. mianowany został za zasługi dla sztuki polskiej honorowym dziekanem Wydziału Nauk i Sztuk Pięknych w nowo otwartym Uniwersytecie Warszawskim. Był członkiem honorowym kilku Akademii: od 1766 w Dreźnie, a od 1787 lub później w Wiedniu, Wenecji, Bolonii, Rzymie i Berlinie.
Portret własny w konfederatce, ok. 1788
olej, płótno, 70,5 x 57,5 cm;
Muzeum Narodowe w Warszawie;
Zapewne pod wpływem wzrostu idei patriotycznych w dobie Sejmu Czteroletniego artysta przedstawił się w narodowym nakryciu głowy: obraz jest więc jego manifestacyjnym przyznaniem się do polskości.
Był on kilkakrotnie powtarzany przez artystę (replika m.in. w Muzeum Narodowym w Krakowie) i kopiowany przez innych.
olej, płótno, 70,5 x 57,5 cm;
Muzeum Narodowe w Warszawie;
Zapewne pod wpływem wzrostu idei patriotycznych w dobie Sejmu Czteroletniego artysta przedstawił się w narodowym nakryciu głowy: obraz jest więc jego manifestacyjnym przyznaniem się do polskości.
Był on kilkakrotnie powtarzany przez artystę (replika m.in. w Muzeum Narodowym w Krakowie) i kopiowany przez innych.
Portret Stanisława Augusta w stroju koronacyjnym, 1768-71
Zamek Królewski w Warszawie;
Zamek Królewski w Warszawie;
Portret Józefa Radzimińskiego, wojewody gnieźnieńskiego, ok. 1810
olej, płótno, 65 x 54,5 cm;
Lwowska Galeria Obrazów;
olej, płótno, 65 x 54,5 cm;
Lwowska Galeria Obrazów;
Portret Stanisława Augusta, ok. 1786
olej, płótno, 115,5 x 87 cm;
Lwowska Galeria Obrazów;
olej, płótno, 115,5 x 87 cm;
Lwowska Galeria Obrazów;
Portret Stanisława Augusta w stroju koronacyjnym, studium przed 1770
olej, płótno, 51 x 36 cm;
Muzeum Narodowe w Poznaniu;
Studium olejne portretu, którego ostateczna znana wersja, namalowana w latach 1768-71 dla Gabinetu Marmurowego na Zamku Warszawskim, oparta została o różniący się w istotnych szczegółach układ kompozycyjny.
olej, płótno, 51 x 36 cm;
Muzeum Narodowe w Poznaniu;
Studium olejne portretu, którego ostateczna znana wersja, namalowana w latach 1768-71 dla Gabinetu Marmurowego na Zamku Warszawskim, oparta została o różniący się w istotnych szczegółach układ kompozycyjny.
Portret Stanisława Augusta w kapeluszu z piórami, po 1870
olej, płótno, 71 x 57 cm;
Muzeum Narodowe w Warszawie;
olej, płótno, 71 x 57 cm;
Muzeum Narodowe w Warszawie;
Portret Stanisława Lubomirskiego, ok. 1780
olej, płótno, 86 x 63,5 cm;
Muzeum Narodowe w Warszawie;
Stanisław Lubomirski (ok. 1721-83), od 1776 marszałek w.kor. W 1753 ożeniony z Izabelą Czartoryską, od 1778 współwłaściciel Wilanowa. Wcześniejszy portret Lubomirskiego o nieco odmiennej kompozycji i bez laski marszałkowskiej, również pędzla Bacciarellego, znajduje się w Muzeum Narodowym we Wrocławiu. Wersje portretu były powtarzane przez warsztat Bacciarellego (np. obraz w pałacu w Łazienkach, ze zbiorów Potockich) oraz przez K. Aleksandrowicza.
olej, płótno, 86 x 63,5 cm;
Muzeum Narodowe w Warszawie;
Stanisław Lubomirski (ok. 1721-83), od 1776 marszałek w.kor. W 1753 ożeniony z Izabelą Czartoryską, od 1778 współwłaściciel Wilanowa. Wcześniejszy portret Lubomirskiego o nieco odmiennej kompozycji i bez laski marszałkowskiej, również pędzla Bacciarellego, znajduje się w Muzeum Narodowym we Wrocławiu. Wersje portretu były powtarzane przez warsztat Bacciarellego (np. obraz w pałacu w Łazienkach, ze zbiorów Potockich) oraz przez K. Aleksandrowicza.
Portret Julii Duhamel, 1781
olej, płótno, owal, 65 x 52 cm;
Muzeum Narodowe w Poznaniu;
Julia Duhamel, później Manteuffel, ur. ok. 1773 r., młodsza córka Józefa Duhamel, sekretarza królewskiego i Komisji Budowli Królewskich. Portret przedstawia ją jako około 8-letnią dziewczynkę. Artysta namalował jej portret także później, ok. 1789 r.
olej, płótno, owal, 65 x 52 cm;
Muzeum Narodowe w Poznaniu;
Julia Duhamel, później Manteuffel, ur. ok. 1773 r., młodsza córka Józefa Duhamel, sekretarza królewskiego i Komisji Budowli Królewskich. Portret przedstawia ją jako około 8-letnią dziewczynkę. Artysta namalował jej portret także później, ok. 1789 r.
Portret własny w brązowym fraku, 1793
olej, płótno, 68,5 x 57 cm;
Muzeum Narodowe w Warszawie;
Replika lub kopia tego portretu została spalona w czasie ostatniej wojny w zbiorach Przezdzieckich w Warszawie. W nagrobku Bacciarellich w katedrze warszawskiej, zniszczonym również w czasie II wojny światowej, umieszczona była kopia portretu pędzla J. Gładysza.
olej, płótno, 68,5 x 57 cm;
Muzeum Narodowe w Warszawie;
Replika lub kopia tego portretu została spalona w czasie ostatniej wojny w zbiorach Przezdzieckich w Warszawie. W nagrobku Bacciarellich w katedrze warszawskiej, zniszczonym również w czasie II wojny światowej, umieszczona była kopia portretu pędzla J. Gładysza.
Portret Stanisława Augusta z „klepsydrą”, 1793
olej, płótno, 111,5 x 85,5 cm;
Muzeum Narodowe w Warszawie;
Ulubiony przez króla jego portret powtórzony przez samego Bacciarellego (np. egzemplarz dawniej w zbiorach Potockich w Jabłonnie, zaginiony podczas ostatniej wojny, repr. A. Chyczewska Marcello Bacciarelli j.w. il. 114), jego warsztat i innych artystów, jak Mateusz Tokarski i – w miniaturze – Wincenty de Lesseur. Cytat: „Quaesivit coelo lucem” (szukał na niebie światła) zaczerpnięty z IV księgi Eneidy, atrybuty, jak klepsydra, korona, kałamarz z piórem, oraz dokumenty, szalejąca za oknem burza, wreszcie poza króla – wyrażają romantyzujące treści, których charakter nie został jeszcze w wyczerpujący sposób zinterpretowany. Jest niemal pewne, że pomysł kompozycji pochodził od samego monarchy.
olej, płótno, 111,5 x 85,5 cm;
Muzeum Narodowe w Warszawie;
Ulubiony przez króla jego portret powtórzony przez samego Bacciarellego (np. egzemplarz dawniej w zbiorach Potockich w Jabłonnie, zaginiony podczas ostatniej wojny, repr. A. Chyczewska Marcello Bacciarelli j.w. il. 114), jego warsztat i innych artystów, jak Mateusz Tokarski i – w miniaturze – Wincenty de Lesseur. Cytat: „Quaesivit coelo lucem” (szukał na niebie światła) zaczerpnięty z IV księgi Eneidy, atrybuty, jak klepsydra, korona, kałamarz z piórem, oraz dokumenty, szalejąca za oknem burza, wreszcie poza króla – wyrażają romantyzujące treści, których charakter nie został jeszcze w wyczerpujący sposób zinterpretowany. Jest niemal pewne, że pomysł kompozycji pochodził od samego monarchy.
Traktat chocimski, przed 1786
olej, płótno, 340 x 276 cm;
Muzeum Narodowe w Warszawie;
Jeden z sześciu obrazów historycznych malowanych dla Sali Rycerskiej na zamówienie Stanisława Augusta; przechowywane w Muzeum Narodowym powrócą one na swe dawne miejsce w odbudowanym Zamku.
W 1796 Bacciarelli wykonał na życzenie króla małe repliki tych płócien: prawdopodobnie są to obrazy przechowywane dziś w NINK. Szkice do wszystkich kompozycji posiada Muzeum Narodowe w Poznaniu. Obrazy z Sali Rycerskiej były kopiowane przez różnych malarzy w końcu XVIII i w XIX w., czasem bardzo dowolnie.
olej, płótno, 340 x 276 cm;
Muzeum Narodowe w Warszawie;
Jeden z sześciu obrazów historycznych malowanych dla Sali Rycerskiej na zamówienie Stanisława Augusta; przechowywane w Muzeum Narodowym powrócą one na swe dawne miejsce w odbudowanym Zamku.
W 1796 Bacciarelli wykonał na życzenie króla małe repliki tych płócien: prawdopodobnie są to obrazy przechowywane dziś w NINK. Szkice do wszystkich kompozycji posiada Muzeum Narodowe w Poznaniu. Obrazy z Sali Rycerskiej były kopiowane przez różnych malarzy w końcu XVIII i w XIX w., czasem bardzo dowolnie.