Bizancjum
Sztuka bizantyńska ukształtowała się z tradycji grecko-rzymskiej i połączenia jej z pierwiastkami orientalnymi. Jest uważana za kulminacyjny punkt rozwoju sztuki wczesnochrześcijańskiej, a narodziła się po przeniesieniu przez Konstantyna stolicy cesarstwa rzymskiego do Bizancjum w 330 r. Największa aktywność artystyczna przejawiała się w szeroko pojętej architekturze kościelnej, gdzie obserwować możemy efekty połączenia tradycji helleńskiej i orientalnej. Dwa podstawowe typy budownictwa sakralnego Bizancjum – bazylika i kościół na planie centralnym – powstały w wyniku połączenia świątyni greckiej i rzymskiej ze świątynią wschodnią. Nastąpił zanik monumentalnej rzeźby na rzecz malarstwa i mozaik.
Pierwszy okres świetności rozwoju sztuki i kultury bizantyńskiej przypadł na czasy Justyniana Wielkiego, czyli na wiek VI. Wtedy to wzniesiono w Konstantynopolu kościół Hagia Sophia (Mądrości Bożej), wtedy też rozwijać się zaczęły sztuka układania mozaik, znana z czasów rzymskich, i malowanie fresków. Przedstawiały one postaci świętych, często w towarzystwie panujących, oraz sceny z Biblii. Oprócz architektury sakralnej Bizantyńczycy popisać się mogli świetnymi obwarowaniami miast oraz budowlami służącymi celom praktycznym. Za przykład tych ostatnich służy chociażby cysterna bazylikowa Tysiąca i Jednej Kolumny w Stambule. Ponadto sztuka Bizancjum wyrażała się również poprzez malarstwo miniaturowe, a i przedmioty codziennego użytku należały nierzadko do arcydzieł. Okres pierwszego rozkwitu został zahamowany przez ruch obrazoburczy (ikonoklazm) potępiający kult obrazów i odrzucający, pod wpływem islamu, przedstawianie na nich postaci ludzkich i zwierząt. Ikonoklaści doprowadzili do zniszczenia wielu dzieł sztuki, a nowo powstałe cechowały się nie tylko brakiem przedstawień figuralnych, ale też ubóstwem dekoracji.
Odrodzenie sztuki bizantyńskiej po okresie ikonoklazmu nastąpiło w wyniku odrzucenia przez synod w Konstantynopolu wcześniejszych uchwał i powrót do kultu świętych obrazów. Równocześnie ujawniły się nowe tendencje w architekturze, budowniczowie dążyli do uzyskania efektu lekkości wnętrza i chcieli zapewnić niczym niezakłócony odbiór przekazywanych wewnątrz obrazów. Nad kościołem dominowała kopuła na wielokątnym bębnie wspierającym się na czterech kolumnach lub filarach.
Od IX stulecia w bizantyńskiej sztuce coraz większą rolę odgrywał symbolizm. któremu nieodzownie zaczął towarzyszyć formalizm ograniczający niezależność artystów. Symbolizm przejawiał się w rozpatrywaniu Kościoła jak mikro-kosmosu, obejmującego ziemię i niebo, a wszystko to było wyrażane w dekoracji mozaikowej i malarskiej, w której również kolory zaczęły nabierać symbolicznych znaczeń. Wyobrażenia związane z tematami niebiańskimi umieszczano w górnych i wschodnich częściach świątyni. Sztuka sakralna, pomimo formalizmu w tematyce mozaik i fresków, osiągnęła wysoki poziom, a formule zakazującej twórczej interpretacji religijnej tematyki przeciwstawiały się prowincjonalne klasztory i sztuka ludowa (np. kościoły skalne w Kapadocji). Kanonizacja tematów nie objęła przedmiotów użytkowych, które zaczęto tym bardziej zdobić. Należały do nich pięknie grawerowane krzyże i emaliowane ikony, wyroby ze złota, kości słoniowej, a także iluminacje ksiąg oraz stroje i hafty na jedwabiu (to Bizantyjczycy sprowadzili do Europy kokony jedwabników z Chin). Sztuka bizantyńska zaczęła wówczas promieniować daleko poza granice kraju: w architekturze włoskiej tamtego okresu z łatwością można rozpoznać wpływ Bizancjum, jeszcze bardziej widoczny w Armenii i Gruzji.
Bizancjum wpisało się również w rozwój światowej literatury. Euzebiusz z Cezarei Palestyńskiej napisał na przełomie III i IV w. pierwszą historię Kościoła chrześcijańskiego, któremu to dziełu zawdzięcza miano „ojca historiografii kościelnej”. Ale czasy świetności literatury chrześcijańskiej nadeszły wraz z działalnością trzech tzw. Ojców Kapadockich – Bazylego Wielkiego, Grzegorza z Nyssy i Grzegorza z Nazjanzu. Wszyscy oni podłożyli podwaliny pod rozwój humanizmu chrześcijańskiego IV w., opartego w znacznej mierze na klasycyzmie. W następnych stuleciach literatura bizantyńska nabrała charakteru teologiczno-dogmatycznego i coraz mniejszy wpływ miała na nią literatura klasyczna. Nauka skupiona była początkowo w monastyrach, później była dominantą uniwersytecką, ale nigdy nie mogła uwolnić się od religii, która właściwie była istotą bizantyńskiego państwa. Tylko niektóre z kierunków osiągnęły prawdziwe wyżyny, jak prawo i medycyna, chociaż i te krępowane były przez duchownych – niektóre głoszone twierdzenia czy sensacje uważano za herezję.
Wpływy bizantyńskiej kultury i sztuki sięgały zarówno w głąb Azji, jak i nawet do środkowej Europy. Liczne znaleziska archeologiczne i zabytki architektury w Polsce świadczą, że już w czasach piastowskich Bizancjum oddziaływało na te tereny. Bardziej wpływy te odnotować można za czasów Jagiellonów, kiedy to przybywający do Lwowa i w ogóle w południowo-wschodnie rejony ówczesnej Polski, Ormianie byli przekaźnikami tej kultury. Do dzisiaj w prawosławnej sztuce malowania ikon przetrwały bizantyńskie tradycje i schematy.