Matejko, Jan: Kopernik

Kopernik, 1873
olej, płótno, 322 x 545 cm;
Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

Matejkowska wizja Mikołaja Kopernika, oparta na studiach portretów astronoma, jeśli idzie o zewnętrzne podobieństwo twarzy ścisła i wierna, ma jednak cechy wybitnie indywidualne. Obraz nie jest bowiem portretem, statycznym wizerunkiem postaci, lecz próbą przedstawienia uczonego wśród ksiąg i naukowych utensyliów w momencie, gdy w umyśle jego rodzi się nowatorska koncepcja. Stąd wrażenie zapatrzenia się i zachwycenia w twarzy Kopernika, stąd jego ekstatyczny gest na pograniczu teatralności i nienaturalności. W przeciwieństwie do wielu innych kompozycji Jana Matejki, formujących się w imaginacji artysty jakby etapami, w których powoli dochodził do ostatecznego kształtu, poprzez szkice koncepcyjne całości i studia poszczególnych postaci, tu – jak wiemy ze szkiców rysunkowych i malarskich – koncepcja dzieła powstała od razu, w swej niemal ostatecznej wersji. W zestawieniu z tłumnymi scenami historycznymi ten obraz zdumiewa lakonicznością kompozycji; wszystkie szczegóły otoczenia podporządkowane są postaci Kopernika, samotnego uczonego, który skoncentrowany dochodzi do sformułowania praw rządzących wszechświatem.