Jan Matejko uczył się malarstwa w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych kierowanej przez Stattlera i Łuszczkiewicza; krótko przebywał w Monachium u Hermana Anschutza i w Wiedniu u Chrystiana Rubena. Od roku 1860 mieszkał w Krakowie, gdzie w roku 1873 objął dyrekcję Szkoły Sztuk Pięknych. Poznał pobieżnie Paryż, Konstantynopol i Włochy, które może najsilniej zaważyły na jego dojrzałej twórczości.
Do niedawna pod względem ideowego znaczenia dzieliło się twórczość artysty na dwa główne okresy: krótkotrwały, wczesny, do czasów wykonania w roku 1869 obrazu Unia lubelska, i dojrzały, ciągnący się przez lat z górą dwadzieścia, zakończony dopiero śmiercią Mistrza. W pierwszym okresie rozwijał malarz tezy „historyzmu krytycznego”; zgodnie z faktami obarczał winą za rozbiory Polski stan szlachecki, w szczególności zaś magnaterię. W okresie drugim ukazywał historyczne zasługi królów, rycerstwa i szlacheckich wodzów. Nie zapomniał i wtedy o roli mieszczaństwa, o doli chłopa i jego udziale w walce o niepodległość. Obrazował Dzieje cywilizacji w Polsce, podkreślał znaczenie Uniwersytetu krakowskiego i humanizmu polskiego. Wskrzeszał dnie chwały Polski Jagiellonów, ulegając w pewnej mierze podszeptom konserwy krakowskiej.
Jednakże głównym motorem jego sztuki była intencja krzepienia serc wizją niepodległej Polski, w czym przypominał go Sienkiewicz.
Poczynając od roku 1862, w którym pojawił się Stańczyk rodziły się co kilka lat wielkie jak ściana obrazy historyczne, przeplatane tysiącami szkiców, mnóstwem kompozycji mniejszego formatu i portretów. Z kolei ukazały się:Kazanie Skargi, 1869
Rejtan, 1866
Unia Lubelska, 1869
Batory pod Pskowem, 1872
Kopernik, 1873
Bitwa pod Warną, 1873
Iwan Groźny na Kremlu, 1874
Bitwa pod Grunwaldem, 1879
Hołd Pruski, 1882
Sobieski pod Wiedniem, 1883
Wernyhora, 1884
Dziewica Orleańska, 1886
Kościuszko pod Racławicami, 1888
Konstytucja 3 maja, 1891
Śluby Jana Kazimierza, 1893
W roku 1890 wykonał serię rysunków pt. Poczet królów polskich, a w 1891 polichromię kościoła Mariackiego w Krakowie.
Władysław Łokietek (1260-1333) koronowany na króla Polski w roku 1320, zabiegając o połączenie rozbitego na dzielnice państwa prowadził z Krzyżakami wojny przede wszystkim o odzyskanie utracone w roku 1308 Pomorza. Pomimo zwycięskiej bitwy pod Płowcami w roku 1331, zmagania te nie dały oczekiwanych rezultatów.
Władysław Łokietek zrywający układ z Krzyżakami w Brześciu Kujawskim
Muzeum Narodowe w Warszawie;
Dzwon Zygmuntowski, powszechnie zwany w Krakowie „Zygmuntem”, odlany w roku 1520 w Krakowie w ludwisarni norymberczyka Hansa Behama i na cześć Zygmunta Starego na jednej z wież wawelskich zawieszony, do dzisiaj obwieszcza miastu ważne i radosne wydarzenia i bije także w chwilach smutku i cierpień. Jest to dzwon-symbol, jeden z ważniejszych narodowych symboli.
Zawieszenie dzwonu Zygmunta na wieży katedry w roku 1521 w Krakowie
olej, deska, 94 x 189 cm;
Muzeum Narodowe w Warszawie
Siedzący na pograniczu dwu grup: dworskiej i robotniczej, błazen zygmuntowski Stańczyk – jak zawsze porte-parole samego Matejki – parodiuje swym pokrętnym układem pozy pracujących, ale jednocześnie jakby się ich lękał, jakby dostrzegał w pełnych napięcia twarzach jakieś zagrożenie dla zmurszałych struktur ukrytych za świetnymi jeszcze fasadami.
olej, deska mahoniowa, 149 x 209 cm;
Lwowska Galeria Obrazów;
olej, deska, 99 x 64 cm;
Muzeum Narodowe w Warszawie;
olej, płótno, 36,5 x 61 cm;
Lwowska Galeria Obrazów;
olej, deska mahoniowa, 88 x 134 cm;
Muzeum Narodowe we Wrocławiu;
