Matejko, Jan: Rejtan

Rejtan, 1866
olej, płótno, 282 x 487 cm;
Muzeum Narodowe w Warszawie

Haniebny układ rozbiorowy, na mocy którego Prusy, Rosja i Austria dokonały podziału części ziem polskich, zatwierdzony został przez zebrany na Zamku Warszawskim sejm polski dnia 21 kwietnia 1773 roku. Ta tragiczna sytuacja stała się przedmiotem wstrząsającego obrazu Jana Matejki, może jednego z najlepszych obrazów, jakie namalował.

Jesteśmy świadkami narodowej zdrady: trzech Polaków – Szczęsny Potocki, Adam Poniński i Ksawery Branicki – zmierza do sali senatu dla złożenia upokarzającego podpisu. Zagrodził im drogę, rzucając się przed nimi na ziemię, poseł nowogródzki Tadeusz Rejtan, bezskutecznie próbujący ich powstrzymać.

Reszta Polaków z królem Stanisławem Augustem, który opuścił swój tron z zegarkiem w ręku w ręku stoi zamyślony i bezradny, zbiła się ciasno w kącie sali, a ponad nimi, w loży, zasiadł ambasador rosyjski Riepnin. Sala zamkowa jest w stanie opłakanym: sztukaterie drzwi są pokruszone, kotary podarte, kinkiety potłuczone, świece wypalone, na posadce poniewiera się stos rozrzuconych papierów i leży przewrócone krzesło. Upuszczony pieniążek – może judaszowy srebrnik z kieszeni Pienińskiego – balansuje złowrogo na krawędzi. Pośrodku na ścianie, króluje portret carycy Katarzyny II.

Wydaje się, że obraz Matejki, będący symbolicznym wyobrażeniem upadającej Rzeczypospolitej, stanowi środkowe ogniwo tryptyku utworzonego poza nim z Kazania Skargi i Zakuwanej Polski (1863).
W pierwszym z tych obrazów ukazał Matejko jak wskutek rodzinnych konfliktów – rokosz Zebrzydowskiego – rysuje się i pęka mocny wówczas gmach państwowy, w drugim przedstawił najgłębsze narodowe cierpienia, do których przywiodły naród niesnaski i zdrady wykorzystane przez nieprzyjaciół.