Ikona

Słowo ikona pochodzi od greckiego eikon – „wizerunek”, „obraz”. Pierwotnie w Bizancjum określano tym terminem wyobrażenia religijne, zarówno w malarstwie tablicowym, jak i ściennym. Współcześni, mówiąc o ikonie, mają na myśli przede wszystkim to pierwsze znaczenie. Ikony zawsze przedstawiały postaci świętych, będąc jednocześnie, w Kościele wschodnim, obrazami kultowymi i przedmiotem duchowej kontemplacji. Duchowy i cielesny hołd był oddawany nie samej ikonie, ale wizerunkowi świętego, który się na niej znajdował, co usankcjonowane zostało uchwałami soborów, w szczególności soboru nicejskiego z 787 r. Stwierdzono wówczas, że możliwość wykonywania wizerunków kultowych wynika z faktu Wcielenia Słowa Bożego i jest jedną z tradycji Kościoła. Ponieważ sztuka kultowa ograniczona była dogmatami, o jej kształcie decydowali teologowie, narzucający artystom obowiązek przestrzegania kanonu ikonograficznego i kolorystycznego. Było to gwarancją na zachowanie podobieństwa wizerunku do pierwowzoru. Najwyżej ceniono ikony stare i uznane za cudowne. Pierwszymi ikonami miały być wyobrażenia Matki Boskiej, namalowane przez św. Łukasza, oraz wizerunek Chrystusa, niestworzony notabene ludzką ręką.

Chrześcijańska tradycja malowania ikon wywodzi się prawdopodobnie z Egiptu, gdzie od I do IV w. wykonywano portrety sepulkralne, czyli odnoszące się do życia pozagrobowego, z reguły przedstawiające wizerunek zmarłego (tzw. portrety fajumskie). Najstarsze zachowane ikony, wykonane techniką enkaustyczną i temperową na deseczkach (solo lub pokrytych płótnem), pochodzą z klasztoru św. Katarzyny na górze Synaj. Enkaustyka była techniką malarską, w której za spoiwo służył wosk pszczeli, mieszany na gorąco z barwnymi pigmentami. Dawało to trwałość i odporność na wilgoć, a jedyną słabością było reagowanie na wysokie temperatury. Technikę tę stosowano już w starożytnej Grecji i Rzymie. Z kolei metoda tempery polegała na użyciu spoiwa organicznego (m.in. białko, żółtko jajka, mleko, żywica mieszane z barwnikiem), pokrywanego czasami woskiem. O ile metoda enkaustyczna dawała efekt połysku i intensywności kolorów, o tyle ikony temperowe były matowe, a ich kolory stonowane. Metoda temperowa była najczęściej stosowaną techniką.

Malarstwo ikonowe szybko rozprzestrzeniło się w obrzędach Kościoła wschodniego i na całym terenie oddziaływania Bizancjum. Największy rozkwit tej sztuki przypada na wieki XI – XV, być może już wcześniej osiągnięto by wyżyny artyzmu, gdyby nie ruch ikonoklastyczny (obrazoburczy). Od XI w. zaczęła się zwiększać liczba ikon w kulcie, a ikonografia ogólnie uległa przemianom i wzbogaceniu. Pojawiły się wówczas nowe zespoły tematów dotyczących szeroko pojętej religii. Po upadku cesarstwa bizantyńskiego nie upadła sztuka wykonywania ikon. Przetrwała w Grecji i Rosji, uzyskując coraz bardziej symboliczny i alegoryczny charakter i zachowując przy tym tradycyjne podstawy kanoniczne w zakresie ikonografii i kolorystyki, a także techniki wykonania. Od XVIII w. w Rosji zaczęły się wykształcać nowe metody wykonywania ikon i zaczęto odchodzić od bizantyńskich kanonów. Jedynie staroobrzędowcy (przeciwnicy reform w Kościele prawosławnym, przeprowadzonych w 1655 r. przez patriarchę Nikona) wierni byli tradycji. W XX w. zaczęto powracać do starych metod i sztuka ta jeszcze nie zaginęła.