Bruegel i artyści mu współcześni – Muzeum Historii Sztuki – Wiedeń
By dotrzeć do dzieł Bruegela, trzeba przejść przez salę IX, w której wystawiono m.in. prace współczesnego Bruegelowi – Pietera Aertsena (ok. 1508-75). Aertsen, podobnie jak Bruegel, postaci na swych dziełach często umieszczał w scenerii wiejskiej. Na pierwszym planie płótna przedstawiającego Chrystusa w gościnie u Marii i Marty znajduje się drobiazgowo oddana martwa natura, a w tle widoczna jest jedna ze scen znanych z Ewangelii. Frans Floris, który za życia cieszył się znacznie większą popularnością niż Bruegel, jest reprezentowany przez makabryczny Sąd Ostateczny, zaś miesiące roku Lucasa van Valckenborcha wzorowane na dziele Bruegela, (zachowało się tylko pięć), można zobaczyć w następnej sali.
O szczególnej wartości kolekcji Pietera Bruegela starszego (ok. 1525-69) stanowi jej zakres i rozległość – można tu znaleźć nowatorskie interpretacje religijnych historii, jak i alegoryczne sceny chłopskie. Choć posiadał kontakty w kręgach dworskich w Antwerpii, a potem Brukseli, Bruegel celował w scenach wiejskich zyskując sobie przydomek „Chłopski”. Podobno chodził przebrany za wieśniaka, by móc swobodnie poruszać się wśród chłopstwa. Klasycznym przykładem jego malarstwa są drobiazgowe Zabawy dziecięce, obraz przedstawiający ponad 230 dzieci bawiących się w 90 różnych zabaw. Najbardziej ujmujący spośród wszystkich jego prac w tym gatunku jest chyba cykl obrazów symbolizujących pory roku, powstałych na zamówienie bogatego flamandzkiego bankiera; trzy (z sześciu) wiszą w tej sali: Pochmurny Dzień, Powrót stada i, najsłynniejszy spośród nich, Powrót z polowania [Zima], w którym malarz genialnie uchwycił monotonię zimowego pejzażu.
Niektóre z jego prac o tematyce wiejskiej mają charakter zdecydowanie moralizatorski. Dobrym przykładem jest Chłopski taniec, na którym roztańczeni ludzie nie baczą na wizerunek Madonny w górnym prawym rogu. Wesele chłopskie przedstawia raczej scenę obżarstwa, aniżeli obrządek religijny. Trudniejszy do zinterpretowania jest Złodziej gniazda. Niektórzy skłonni są przyznać, że stanowi ilustrację flamandzkiego przysłowia: „Kto wie gdzie jest gniazdo, ma wiedzę; kto je kradnie, ma gniazdo”.
Obraz przedstawiający procesję na Kalwarię Bruegela to typowe dla artysty, pełne werwy, skupisko ludzi, którzy wydają się zupełnie nieporuszeni tragedią, która niepostrzeżenie rozgrywa się pośrodku. Makabryczne postaci, wskazujące na wpływ Boscha, zaludniają Walkę karnawału z postem, skomplikowany obraz, w którym orgia Ostatków kontrastuje z pobożnością Popielca. Wieża Babel (według niektórych inspirowana przez rzymskie Koloseum) jest bardziej dosłowna; przedstawia próżność króla Nimroda. Zachwycające detale wieży i znajdującego się poniżej miasta można niestety podziwiać tylko z daleka – po przekroczeniu wyznaczonej linii włącza się alarm.
Życie Bruegela przypadło na szczególnie burzliwy okres w historii Niderlandów, które w owym czasie znajdowały się pod panowaniem hiszpańskich Habsburgów. Wielu interpretatorów próbuje doczytać się w jego pracach ukrytych aluzji do wydarzeń politycznych (oddziały towarzyszące Chrystusowi w Drodze krzyżowej to Austriacy). Najczęściej przywoływany przykład, Rzeź niewiniątek, niezależnie od twierdzeń niektórych historyków, została w rzeczywistości namalowana przed interwencją księcia Alby, tak więc nie może nawiązywać do książęcej Krwawej Rady, kiedy to stracono 12 000 osób.
Wczesne malarstwo niderlandzkie
Prace generacji poprzedzającej Bruegela wystawiono w salach 14 i 15. Jan van Eyck (ok. 1390-1441), najbardziej znany, reprezentowany jest przez dwa niezwykle szczegółowe portrety. Podobnego realizmu można doszukać się w dyptyku Hugo van der Goesa (1440-82) Grzech pierworodny i Opłakiwanie. Antyfeministycznego zabarwienia tej scenie nadaje przedstawienie węża z głową kobiety. W tej samej sali znajduje się jedyne posiadane przez muzeum dzieło Hieronymusa Boscha (ok. 1450-1516), Niesienie krzyża, płótno zapełnione charakterystycznymi groteskowymi postaciami.
Trzy części ołtarzowego Ukrzyżowania Rogiera van der Weydena (ok. 1400-64), z postaciami dwóch fundatorów, są zręcznie połączone falującym krajobrazem. Dwóch fundatorów na prawo od krzyża w scenie głównej zajmuje pozycje niemal równorzędne ze świętymi. Tryptyk ucznia van der Weydena, Hansa Memlinga (1440-94), posiada formę bardziej zbliżoną do włoskiej, z ostrożnie zrównoważoną symetrią i architektonicznym układem.