Literatura turecka

Literatura

Literatura turecka ukształtowała się pod wpływem irańskim, ale jej początki sięgają jeszcze czasów, zanim Seldżucy zajęli Anatolię, czyli okresu, kiedy przebywali w Azji Środkowej. Wpływy irańskie oznaczały używanie języków perskiego i arabskiego. Literatura dworska czasów seldżuckich miała swój ośrodek w Konyi, a literatura ludowa nie stanowiła jeszcze osobnego nurtu. Za prekursora piśmiennictwa tureckiego uważa się Sułtana Veleda (1226 – 1312), przywódcę zakonu mewlewitów. W swych wierszowanych utworach zaczął używać języka tureckiego, który odtąd stawał się coraz powszechniejszy. Literatura miała początkowo wyłącznie charakter sakralny, nawet dzieła naukowe. O ile na początku poeci i pisarze należeli do zakonu derwiszów i głosili idee zgodne z duchem szyickim, czyli równości ludzi i religii, szukania pojednania z Bogiem i dążenia do ekstazy, o tyle poeci doby osmańskiej ograniczyli się do ideologii dworskiej. Chwalili przede wszystkim radość życia (w utworach zwanych gazelami), a ich twórczość polegała na wyszukiwaniu artystycznych form, wzorowaniu się na poezji arabskiej i perskiej, co doprowadziło do nadużywania obcego słownictwa i przeznaczenia poezji jedynie dla sfer wyższych. Była to tzw. literatura dywanowa (divan – „zbiór wierszy”).

W XV w. dużo miejsca poświęcono tłumaczeniom utworów perskich mistrzów pióra, ale i w Turcji wyrosło kilka talentów. Sam Mehmed II pozostawił po sobie obszerny divan zawierający ok. 80 wierszy i pisał wyłącznie po turecku. Można tu jeszcze wymienić Mihri Hatun, zwaną „Safoną osmańską”, która żyła i umarła jako dziewica. Jej sztuka cechowała się prostotą i naturalizmem, w swych wierszach często opiewała swoją nieskażoną cnotę. Literatura dworska przeżyła bujny rozkwit w XVI w. Jednym z jej najwybitniejszych przedstawicieli był niejaki Baki (1526 – 1600) nazywany „sułtanem poetów”. Zreformował poezję, dostosowując metrum (jednostka miary wierszowej) perskie do potrzeb tureckiego języka. Zaczęła rodzić się twórczość satyryczna, na której bazował bajkopisarz moralista Nasreddin Hoca. Opierał się on również na twórczości ludowej, tradycji przekazywanej z ust do ust przez kolejne pokolenia.

W XIX w. rozwinęła się w Turcji proza, wzorowana na literaturze zachodniej, szczególnie na prozie francuskiej. Czasy Ataturka to nie tylko rewolucja w polityce, ale też w literaturze. Przede wszystkim zarządzono oczyszczenie z naleciałości arabskich i perskich, które do tej pory zajmowały w literaturze tureckiej poczesne miejsce. Następnie wprowadzono nowy alfabet, wzorowany na alfabecie łacińskim, w celu jeszcze większego zbliżenia się do Europy. Przełożyło się to na literaturę, która stała się bardziej przystępna dla większości społeczeństwa, chociaż pojawiły się również głosy, że mimo wszystko alfabet arabski niekoniecznie jest trudniejszy do nauki od jego łacińskiego odpowiednika. Sedno tkwiło w programie likwidacji powszechnego analfabetyzmu, czyli utworzeniu sieci szkół świeckich na prowincji i w miastach oraz obowiązku uczęszczania do tych przybytków. W pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości temat ten zajmował nadrzędne miejsce wraz z czymś relatywnie nowym w Turcji nacjonalizmem, co można nazwać literaturą narodową. Najbardziej znanym na świecie poetą tureckim XX w. był Nazim Hikmet, notabene prawnuk polskiego powstańca w służbie osmańskiej, Konstantego Borzęckiego.