ROZWÓJ ARCHITEKTURY I SZTUKI
Górny Śląsk zamieszkany w przeszłości przez plemiona prasłowiańskie kultury łużyckiej, a w VIII i IX w. przez słowiańskie plemiona Opolan i Gołęszyców, posiadające swe osady i grodziska wzdłuż górnego odcinka Odry od Karinowa do Opola, wytworzył własną oryginalną kulturę. O sztuce użytkowej tych ziem i budownictwie dowiadujemy się z wykopalisk prowadzonych na terenach grodów – miast w Opolu na Ostrówku i w Raciborzu na Ostrogu. Piękne dekoracje na wytwarzanych narzędziach i ubiorach świadczą nie tylko o dobrej znajomości rzemiosła, ale zdecydowanym smaku artystycznym. Budownictwo zachowane zarówno z tego okresu, jak i X/XI w. jest budownictwem drewnianym, charakterystycznym dla kultur słowiańskich, o czym przekonali się niemieccy archeolodzy podczas prac wykopaliskowych w 1930 na terenie zburzonego zamku w Opolu.
Natomiast architektura i sztuka Górnego Śląska i pd.-wsch. ziem Śląska Dolnego od IX do XVII w. jest wypadkową ukształtowanych wpływów politycznych i kościelnych. Zwłaszcza podział kościelny (prowincje-biskupstwa) i wpływ kultury bezpośrednich sąsiadów (Polski i Czech) oraz zakonów, kupców i rzemieślników napływających w 2. poł. XIII w. do miast śląskich z Saksonii i Turyngii wywarły zdecydowane piętno na architekturze XIII i XIV w. Wczesnoromańskie budowle w Cieszynie, Raciborzu i Nysie wskazują na powiązania z czeskim Kościołem przed zjednoczeniem ziem polskich przez Mieszka I. Do romańskich budowli należy kościół cmentarny w Siewierzu, który do 1443 znajdował się w obrębie księstwa cieszyńskiego. Natomiast charakterystyczne dla Górnego Śląska budownictwo cysterskie (Rudy Wielkie, Jemielnica) wykazuje cechy wczesnogotyckiej architektury realizowanej w Małopolsce, skąd przybyli zakonnicy. Wzory czerpane były ze szkoły francuskiej i włoskiej. Muratorowie kościołów cysterskich przenieśli również swe doświadczenia z dotychczasowych realizacji zespołów klasztornych na Dolnym Śląsku, m.in. w Lubiążu, Henrykowie i Trzebnicy, wzorowane na architekturze niemieckiej. Na wzorach cysterskich powstały liczne wczesnogotyckie kościoły na Górnym Śląsku, m.in. w Rogowie Opolskim, Żyrowej, Otmęcie. Oprócz cystersów dużą aktywność budowlaną wykazywali w XII w. dominikanie sprowadzeni z Krakowa, którzy swój kościół w Raciborzu i Cieszynie zbudowali na wzór kościołów wrocławskich, podobnie jak dominikanie w Oświęcimiu. Również franciszkanie sprowadzeni w poł. XIII w. do Opola przez Władysława I zbudowali kościół bazylikowy, z którego zachowało się tylko prezbiterium.
Utworzenie w XIII w. samodzielnych księstw w Raciborzu, Opolu, Cieszynie i Bytomiu przyczyniło się do budowy zamków z obiektami sakralnymi. Do dzisiaj zachowały się tylko nieliczne, wśród nich gotycka kaplica zamkowa w Raciborzu z ok. XIII w.
Rozkwit sztuki i architektury na Górnym Śląsku przypada na poł. XIV w., na okres wyraźnych wpływów politycznych i kulturalnych Czech, chociaż i rodzima twórczość Śląska ma już swoją tradycję i warsztat. W tym czasie osłabł mecenat książąt piastowskich nad zakonami, a biskupi wrocławscy (właściciele księstwa nysko-grodkowskiego) wykazywali ograniczoną aktywność inwestycyjną (poza swym księstwem). Funkcje te przejęły nowo lokowane miasta lub przechodzące na prawo niemieckie. Miasta otrzymywały mury miejskie, ratusze i kościoły parafialne. Często z miastami łączone były mury zamków lokalnych właścicieli (Brzeg, Prudnik, Otmuchów, Paczków, Biała Prudnicka). W układzie urbanistycznym miast nadal stosowano układ owalnicowy z rynkiem w centrum, gdzie ratusz zbudowany był z boku rynku.
Z budowli gotyckich na uwagę zasługują: nyski kościół św. Jakuba, brzeski kościół św. Mikołaja, paczkowski i namysłowski kościół parafialny oraz opolska katedra Świętego Krzyża. Monumentalna świątynia nyska, wzniesiona na miejscu bazyliki o cechach romańskich, rozbudowana została po pożarze w 1. 1424-30 przez mistrza Piotra z Ząbkowic. Większość z wymienionych kościołów posiada piękne portale o bogatej dekoracji rzeźbiarskiej oraz wsporniki i zworniki wewnątrz kościoła. Z okresu gotyku zachowało się sporo przykładów kamiennej rzeźby nagrobnej oraz drewnianych figur Matki Boskiej z Dzieciątkiem, a także całych kompozycji figuralnych w ołtarzach-tryptykach. Na uwagę zasługują płyty nagrobne książąt opolskich w kaplicy piastowskiej w Opolu, tryptyk z XIV w. w Bąkowie, tryptyk z XVI w. w Nysie i Borkach Wielkich.
Ze średniowiecznego malarstwa ściennego do dzisiaj zachowało się kilka cennych polichromii, m.in. w Pogorzeli (XIV-XV w.), w kościele Franciszkanów w Opolu, w Kałkowie (XIV w.), w kościele św. Mikołaja w Brzegu, w Strzelnikach i Małujowicach. Twórcą kilku z nich był Mistrz z Brzegu i naśladowca Mistrza z Brzegu. Do przykładów malarstwa sztalugowego zaliczyć należy obraz Matki Boskiej Piekarskiej w katedrze opolskiej z XV w., obraz „Misericordia Domini” z XV w. z Brzegu oraz sceny z tryptyków z Nysy i Opola.
Epoka renesansu i manieryzmu związała ziemie śląskie ze sztuką włoską i niderlandzką, która docierała tu przez Bramę Morawską, od strony Czech i z krakowskiego dworu Jagiellonów. Po wygaśnięciu dynastii Piastów raciborskich (1337) i opolskich (1532) ośrodek życia kulturalnego przeniósł się na dwór Piastów brzeskich (dolnośląskich) i cieszyńskich (górnośląskich) oraz do biskupiej Nysy. Reformacja zapoczątkowana wystąpieniem Marcina Lutra w 1517 znalazła na Śląsku gorliwych wyznawców, m.in. w księciu brzeskim Fryderyku II i księciu cieszyńskim Wacławie III Adamie. W tej sytuacji wielu artystów wykonywało swe dzieła dla katolików i protestantów.