MINILEKSYKON ARCHITEKTURY I KULTURY
Aga (tur. „pan”) – zwierzchnik, przełożony. W imperium osmańskim tytuł oficerski, urzędniczy i dworski, który przysługiwał zarówno oficerom, jak i wielkorządcom, a nawet przełożonym eunuchów i sługom dworskim; po ogłoszeniu republiki tytuł wyłącznie grzecznościowy.
Agora – centralny, otwarty plac starożytnego miasta greckiego, gdzie skupiało się jego życie religijne, polityczne, administracyjne i handlowe. Agora miała zwykle kształt czworoboku, a otoczona była przez — stoa i budynki użyteczności publicznej oraz świątynie.
Akropolis – w starożytnych miastach greckich najwyżej położone miejsce z obronną cytadelą, gdzie lokowano najważniejsze budynki – świątynie i gmachy publiczne. W czasach hellenistycznych obronny charakter akropolu zanikał, ustępując miejsca funkcjom reprezentacyjnym.
Apsyda – przesklepione pomieszczenie w świątyniach chrześcijańskich zamykające prezbiterium lub nawę (również ramiona — transeptu), zazwyczaj półokrągłe lub w kształcie wieloboku. Apsyda wywodzi się z architektury starożytnego Rzymu.
Arabeska – ornament roślinny stosowany w sztuce islamu, wywodzący się z hellenistyczno-rzymskiego ornamentu wici roślinnej. Charakteryzuje się symetrycznym układem stylizowanej wici roślinnej z motywami liści, kwiatów i palmet rozwijanych wokół jednej lub kilku osi.
Architraw – najniższa część klasycznego belkowania greckiego, spoczywająca na kapitelach kolumn, dźwigająca — fryz i — gzyms. Architraw występuje we wszystkich porządkach architektonicznych: doryckim, jońskim i korynckim.
Asklepiejort – w starożytnej Grecji okręg sakralny boga sztuki lekarskiej – Asklepiosa, stanowiący zarazem ośrodek medycyny kultowej i terapii doświadczalnej. Były to zwykle zamknięte okręgi ze świątyniami, dormitoriami dla pacjentów, świętymi źródłami, niekiedy też teatrami. Asklepiejony otoczone były zazwyczaj kolumnowymi — portykami.
Atrium – w starochrześcijańskiej i średniowiecznej architekturze sakralnej dziedziniec przed kościołem (otwarty), przeważnie czworoboczny, otoczony gankiem kolumnowym (— portykiem), pośrodku niekiedy studnia. Atrium wywodzi się z architektury rzymskiej, gdzie początkowo pełniło funkcję głównego pomieszczenia domu, a następnie monumentalnego przedsionka.
Avlu (tur. „dziedziniec”) – otwarty dziedziniec, zbliżony do bizantyńskiego — atrium, zawsze z fontanną ablucyjną (— sadirvan) pośrodku i otoczony — perystylem.
Bazylika – kościół podzielony z reguły na trzy nawy, z których główna, czyli środkowa, jest największa, a jej oświetlenie tworzą po obu stronach rzędy okien umieszczone nad nawami bocznymi. Ten typ budowli wywodzi się ze starożytnego Rzymu, gdzie służył funkcjom sądowniczym, handlowym i politycznym. Bazylikę poprzedzać mógł — narteks, a po bokach biegły czasem — empory.
Bedesten – kryty bazar; targ, odpowiadający europejskim sukiennicom. Zwykle murowany z kopułowym zadaszeniem. Plan bedestenu zbliżony jest do bazyliki.
Buleuterion – w starożytnej Grecji zadaszone miejsce zgromadzeń rady (bule), mającej uprawnienia ustawodawcze. Budowle te wznoszono zazwyczaj w pobliżu — agory, były kwadratowe, z rzędami siedzeń wokoło (amfiteatralnie). Buleuterion był poprzedzony — portykiem lub dziedzińcem z kolumnowymi gankami i ozdobnym portalem wejściowym.
Camii — meczet.
Cella – w architekturze sakralnej starożytnej Grecji i Rzymu główna część świątyni, zwana również naosem. Tu mieścił się posąg bóstwa. Czasami naos był podzielony na nawy rzędami kolumn. Poprzedzał go zwykle — pronaos.
Carsi – targ, bazar.
Cesme – studnia uliczna w formie wolno stojącego budynku, niekiedy bogato zdobiona i zabytkowa (wiele w Stambule). Z fontann tych po dziś dzień pije się wodę.
Deisis (Deesis) – scena przedstawiająca Chrystusa Władcę i Sędziego (Pantokrator). Po jego prawej stronie stoi Matka Boska, a po lewej św. Jan Chrzciciel, w pozach modlitewnych. Chrystus unosi prawą rękę w geście błogosławieństwa, a w lewej trzyma Pismo Święte. Wyobrażenie to, nierzadko spotykane na mozaikach lub freskach kościołów bizantyńskich, dziś występuje najczęściej w sztuce obrządku wschodniego.
Derwisz (pers. „biedak”, „żebrak”) – zwolennik sufizmu, mistycznego kierunku w islamie, którego członkowie zbierali się w bractwa, mieszkali w domach zgromadzeń (zaviye, tekke) albo wędrowali. Zawsze cechowało ich ubóstwo i całkowite oddanie Bogu (w ekstazie), co demonstrowali odpornością na ból (odpowiednich arabskich fakirów. Derwisz kojarzy się dziś w Turcji przeważnie z zakonem wirujących derwiszów, którego członkowie jednoczyli się z Bogiem poprzez ekstatyczny taniec.
Dywan (divan) – w Turcji seldżuckiej i osmańskiej zespół ministrów państwowych zbierających się na podobieństwo dzisiejszej rady ministrów, ale mających jedynie głos doradczy w najważniejszych sprawach politycznych, którymi zajmował się sułtan. Dywan był odpowiedzialny za sprawy administracyjne, jurysdykcję i finanse. W czasach osmańskich rada składała się z wielkiego wezyra, wezyrów niższych oraz urzędników wojskowych i innych dostojników. Stąd pochodzi polskie słowo „dywan”, określające początkowo wspaniałe kobierce, które widziano rozścielone w komnacie pałacu Topkapi, gdzie zbierała się owa najwyższa rada.
Dipteros – typ świątyni starożytnej, otoczonej podwójną kolumnadą (np. świątynia Artemidy w Efezie).